Du lịch cộng đồng Cúc Phương: Phát triển bền vững

Du lịch cộng đồng (DLCĐ) ở Vườn Quốc gia Cúc Phương được khẳng định mang lại nhiều lợi ích trực tiếp và gián tiếp cho cộng đồng địa phương (CĐĐP). Những lợi ích này bao gồm việc tạo ra nhiều công ăn việc làm, tăng thu nhập, cải thiện cơ sở hạ tầng, thúc đẩy giao lưu văn hóa, góp phần xóa đói giảm nghèo và nâng cao chất lượng cuộc sống. Điều này thể hiện chính sách phát triển kinh tế - xã hội đúng đắn của địa phương và quốc gia. Du lịch là một ngành tổng hợp, liên kết chặt chẽ với nhiều lĩnh vực kinh tế - xã hội khác, đặc biệt tại những khu vực có loại hình du lịch sinh thái (DLST) và văn hóa phát triển. Sự thành công của du lịch phụ thuộc vào sự phối hợp, điều hòa lợi ích và chia sẻ nghĩa vụ, quyền lợi giữa các bên tham gia. Tuy nhiên, thực tế hiện nay, sự tham gia của CĐĐP vào hoạt động du lịch vẫn còn ở mức thấp, lợi ích kinh tế chưa thường xuyên và ổn định, chủ yếu mang tính tự phát do quy luật cung cầu thị trường. Đất canh tác nông nghiệp ngày càng thu hẹp do nhu cầu sử dụng đất cho du lịch, khiến vấn đề việc làm của người dân trở nên cấp thiết hơn.

Để phát triển du lịch bền vững tại Cúc Phương, cần có sự tham gia tích cực và sâu rộng của cộng đồng địa phương. Điều này đòi hỏi sự liên kết chặt chẽ giữa các thành viên trong cộng đồng, hướng tới mục tiêu lợi ích chung. Việc thu hút CĐĐP vào hoạt động du lịch không chỉ giúp nâng cao chất lượng cuộc sống mà còn nâng cao nhận thức về bảo vệ tài nguyên môi trường và xây dựng một môi trường nhân văn hấp dẫn khách du lịch. Sự thành công phụ thuộc vào sự quan tâm và liên kết của nhiều ngành, cơ quan chức năng, đặc biệt là ngành Du lịch và chính quyền địa phương. Ngành Du lịch cần có những nghiên cứu toàn diện, thiết thực hơn về cộng đồng địa phương, để hiểu rõ vai trò quan trọng của CĐĐP đối với sự phát triển bền vững của ngành. Một nhà nghiên cứu đã chỉ ra rằng lợi ích là yếu tố tồn tại vĩnh cửu, do đó, lợi ích của người dân phải được đảm bảo khi khai thác tài nguyên du lịch. CĐĐP là chủ nhân thực sự của vùng đất, hiểu rõ thiên nhiên và văn hóa bản địa, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và tôn tạo các giá trị này.

Để tối đa hóa sự tham gia của cộng đồng địa phương, cần huy động họ vào nhiều khâu trong hoạt động du lịch, như hướng dẫn viên, cung cấp dịch vụ, sản xuất và bán đồ lưu niệm, cho thuê chỗ nghỉ… Điều này tạo thêm việc làm, tăng thu nhập, và giảm sự phụ thuộc vào khai thác tài nguyên thiên nhiên. Du lịch cộng đồng (DLCĐ) đóng vai trò quan trọng trong xóa đói giảm nghèo bằng cách chuyển đổi cơ cấu kinh tế, ngành nghề và lao động. Trước đây, người dân chủ yếu sống bằng nông nghiệp; khi DLCĐ phát triển, các ngành nghề truyền thống được phát triển và duy trì, trở thành sản phẩm du lịch độc đáo, tăng khả năng tiêu thụ sản phẩm tại chỗ. Thu nhập từ dịch vụ cho thuê phòng, bán hàng, vận chuyển, biểu diễn văn nghệ… giúp cải thiện cuộc sống và thay đổi cơ cấu ngành nghề lao động. Nguyên tắc phát triển DLCĐ là sự chia sẻ bình đẳng lợi ích kinh tế, xã hội và văn hóa giữa người dân và hoạt động du lịch. Mô hình du lịch cộng đồng ở Bản Lác, Mai Châu được đề cập như một ví dụ thành công, dù ban đầu hoạt động hoàn toàn tự phát, nhưng nhờ sự hỗ trợ gián tiếp từ các doanh nghiệp du lịch dẫn khách, lượng khách ngày càng tăng và trở thành điểm du lịch hút khách.

Mặc dù du lịch cộng đồng mang lại nhiều lợi ích, nhưng việc thiếu hiểu biết về DLST và DLCĐ trong cộng đồng địa phương là một trở ngại. Hầu hết người dân chỉ tham gia vào một số khâu không quan trọng của hoạt động du lịch do nhu cầu mưu sinh. Để phát triển DLCĐ bền vững, cần tuân thủ nguyên tắc chia sẻ bình đẳng lợi ích kinh tế, xã hội và văn hóa. Người dân địa phương đóng vai trò quan trọng, như vệ tinh hỗ trợ doanh nghiệp (hạt nhân). Phát triển du lịch bền vững đòi hỏi trách nhiệm với môi trường và cộng đồng. Đối với du lịch sinh thái (DLST), cộng đồng nhỏ dễ phát triển hơn do dễ xây dựng năng lực, chương trình nâng cao nhận thức, và tỷ lệ người hưởng lợi trực tiếp cao hơn. Cộng đồng lớn, phân bố rộng sẽ gặp nhiều hạn chế hơn về sự tham gia và thống nhất. Sự liên kết với doanh nghiệp du lịch rất quan trọng trong việc quảng cáo và thu hút khách du lịch. Doanh nghiệp đóng vai trò tiên phong trong việc tạo sản phẩm và tua du lịch, giống như những doanh nhân đi đầu trong chiến lược kinh doanh.

Vườn Quốc gia Cúc Phương, với vị trí thuận lợi cách Hà Nội 120km về phía Nam, sở hữu nhiều tiềm năng du lịch: hệ sinh thái đa dạng, di tích khảo cổ của người tiền sử (khoảng 7.000 - 12.000 năm trước), văn hóa đặc sắc của người Mường. Tuy nhiên, du lịch tại đây vẫn còn nhiều hạn chế. Sự tham gia của cộng đồng địa phương còn thấp, lợi ích kinh tế không thường xuyên và bấp bênh, chủ yếu là tự phát. Các tuyến tham quan đơn điệu, tập trung vào một số điểm chính như cây Chò ngàn năm, trong khi các tuyến khác như Động Người Xưa, Cây Đăng Cổ Thụ, tuyến cây Sấu Cổ Thụ - Sông Bưởi - Thác Giao Thuỷ - bản Mường có tiềm năng lớn nhưng lượng khách rất thấp (20-30%), chủ yếu là khách nước ngoài đi bộ xuyên rừng. Chất lượng lao động trong lĩnh vực du lịch còn thiếu về chuyên môn, ngoại ngữ và quản trị, dù Vườn có chính sách ưu tiên tuyển dụng người địa phương. Các tuyến đường bộ dài và khó khăn cũng làm giảm sức hút đối với du khách. Cơ sở hạ tầng đã được cải thiện đáng kể từ năm 1990 (55km đường ô tô, hơn 600m² nhà nghỉ, các công trình khác), nhưng vẫn cần tiếp tục nâng cấp để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của du khách.

Nhu cầu du lịch thiên nhiên ngày càng tăng, tạo cơ hội lớn cho Cúc Phương. Vị trí gần thủ đô Hà Nội là một lợi thế. Với sự quan tâm của Ban Giám đốc Vườn và các đoàn thể, Cúc Phương đang được đầu tư phát triển quy mô hơn, cơ sở vật chất và hạ tầng được cải thiện. Các dự án đang được triển khai để xây dựng sản phẩm du lịch mới và hỗ trợ cộng đồng địa phương. Tài nguyên du lịch tự nhiên và văn hóa của Vườn rất hấp dẫn, thu hút các nhà nghiên cứu khoa học và khách du lịch. Xu hướng du lịch trải nghiệm ngày càng phổ biến, tạo cơ hội cho Cúc Phương phát triển các hoạt động kết hợp tham quan thiên nhiên với trải nghiệm văn hóa cộng đồng, như tham gia nấu ăn, dệt vải cùng người dân. Một dự án du lịch sinh thái (DLST) của Công ty Du lịch và Bảo tồn SAPIO cùng tập đoàn truyền thông Arena, với quy mô 150 lao động địa phương (đào tạo bởi chủ dự án) và kéo dài 30 năm, cho thấy tiềm năng phát triển du lịch bền vững tại đây. Dự án này tập trung vào các tour du lịch chuyên sâu, hạn chế tác động tiêu cực đến môi trường.

Mặc dù có nhiều tiềm năng, du lịch Cúc Phương vẫn đối mặt với nhiều thách thức. Chức năng chính của Vườn là bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, dễ xung đột với hoạt động du lịch. Việc mở rộng các hoạt động du lịch cần cân bằng giữa yêu cầu bảo tồn và nhu cầu phát triển du lịch, đặc biệt ở vùng lõi có hệ sinh thái nguyên sinh, nơi cư trú của các loài động vật hoang dã quý hiếm. Cần quản lý chặt chẽ hoạt động du lịch để tuân thủ các nội quy tham quan (vật dụng, thức ăn, rác thải…). Ở các khu vực cho phép du lịch, cần khuyến khích du lịch nhóm nhỏ, sử dụng phương tiện thân thiện môi trường (ô tô điện, xe đạp…) và nâng cao chất lượng du lịch. Để phát triển du lịch bền vững, cần có cơ chế chính sách tạo hành lang pháp lý thuận lợi, khuyến khích đầu tư, và quy hoạch chi tiết các điểm du lịch, ngăn chặn việc phá rừng, săn bắn và sử dụng đất trái phép. Cơ sở vật chất kỹ thuật cũng cần được cải thiện để nâng cao chất lượng dịch vụ lưu trú, đáp ứng nhu cầu của du khách (trang thiết bị gia đình, vệ sinh…). Ban quản lý Vườn cần nghiên cứu thị trường du lịch để có kế hoạch phát triển bền vững và hiệu quả kinh tế.

Hoạt động du lịch ở Vườn Quốc gia Cúc Phương, đặc biệt là du lịch cộng đồng (DLCĐ), mang lại nhiều tác động tích cực đến đời sống kinh tế - xã hội của người dân địa phương. DLCĐ tạo ra nhiều công ăn việc làm mới, tăng thu nhập cho cộng đồng, giúp họ cải thiện chất lượng cuộc sống và giảm bớt sự phụ thuộc vào nông nghiệp. Các hoạt động du lịch như làm hướng dẫn viên, cung cấp dịch vụ lưu trú, bán đồ lưu niệm, vận chuyển… đã và đang giúp người dân địa phương có thêm nguồn thu nhập đáng kể. DLCĐ cũng góp phần chuyển đổi cơ cấu kinh tế, hình thành các ngành nghề mới mang tính chất du lịch. Thu nhập từ các hoạt động này giúp cải thiện cuộc sống, nâng cao chất lượng đời sống người dân, từ đó góp phần xóa đói giảm nghèo. Ngoài ra, việc tiếp xúc với khách du lịch giúp người dân mở rộng kiến thức, hiểu biết về thế giới bên ngoài, cải thiện kỹ năng giao tiếp, và dần thay đổi những lối sống lạc hậu. Du lịch cũng tạo điều kiện để người dân phát triển và duy trì các ngành nghề truyền thống, biến chúng thành sản phẩm du lịch độc đáo, tăng khả năng tiêu thụ sản phẩm tại chỗ. Nguồn thu từ du lịch còn được dùng để trả lương cho cán bộ bảo tồn, cải tạo cơ sở vật chất phục vụ du lịch và tạo điều kiện hợp tác quốc tế, thu hút đầu tư và hỗ trợ bảo tồn.

Bên cạnh những mặt tích cực, hoạt động du lịch ở Cúc Phương cũng gây ra một số tác động tiêu cực. Sự phát triển du lịch nhanh chóng dẫn đến ô nhiễm môi trường, phá vỡ cảnh quan thiên nhiên vốn có của Vườn Quốc gia. Sự tiếp xúc với khách du lịch nhiều văn hóa, lối sống khác nhau làm thay đổi tập quán và lối sống truyền thống của người dân địa phương. Mối quan hệ cộng đồng có thể bị ảnh hưởng, tình làng nghĩa xóm phai nhạt dần khi người dân quá chú trọng vào lợi ích kinh tế. Một số tệ nạn xã hội như nghiện hút, cờ bạc, trộm cắp…có thể xuất hiện, đặc biệt ở thanh thiếu niên, do tiếp xúc với văn hóa ngoại lai. Việc đón nhiều đoàn khách mỗi năm làm đảo lộn nhịp sống yên bình của người dân. Trong vùng lõi Vườn, hoạt động du lịch cần được kiểm soát chặt chẽ để bảo vệ hệ sinh thái nguyên sinh, nơi cư trú của các loài động vật hoang dã quý hiếm. Mở rộng du lịch cần hài hòa giữa nhu cầu bảo tồn và nhu cầu phát triển du lịch, đòi hỏi việc tuân thủ nghiêm ngặt các nội quy tham quan (vật dụng, thức ăn, rác thải…). Việc xử lý chất thải của khách du lịch cũng cần được chú trọng.

Một trong những giải pháp quan trọng để phát triển du lịch cộng đồng bền vững tại Vườn Quốc gia Cúc Phương là nâng cao nhận thức của cộng đồng địa phương về lợi ích và trách nhiệm khi tham gia vào hoạt động du lịch. Người dân cần hiểu rõ giá trị của tài nguyên du lịch tự nhiên và nhân văn, cũng như những thuận lợi và bất lợi của hoạt động du lịch đối với tài nguyên và cuộc sống của họ. Việc này đòi hỏi các chương trình đào tạo, tập huấn về kỹ năng phục vụ du khách, quản lý kinh doanh du lịch, bảo vệ môi trường… Cần trang bị cho người dân kiến thức về giao tiếp, ứng xử với khách du lịch, đặc biệt là khách nước ngoài, để họ có thể tự tin và chuyên nghiệp hơn trong việc cung cấp dịch vụ. Song song với việc nâng cao nhận thức, cần hỗ trợ cộng đồng về vốn, kỹ năng và thông tin để họ có thể phát triển các dịch vụ du lịch một cách bền vững và hiệu quả. Việc hỗ trợ này có thể đến từ chính quyền địa phương, các tổ chức phi chính phủ, và các doanh nghiệp du lịch.

Để thu hút khách du lịch và tạo ra nhiều cơ hội kinh tế cho cộng đồng, cần đa dạng hóa sản phẩm du lịch tại Cúc Phương. Hiện nay, du lịch ở đây còn tập trung chủ yếu vào một số điểm tham quan chính, hình thức du lịch còn đơn điệu. Cần phát triển thêm các tuyến tham quan mới, kết hợp tham quan thiên nhiên với trải nghiệm văn hóa bản địa, như tham gia các hoạt động sinh hoạt của người dân (nấu ăn, dệt vải…), tìm hiểu phong tục tập quán, lễ hội cồng chiêng… Việc kết hợp này không chỉ làm phong phú thêm trải nghiệm của du khách mà còn giúp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của người Mường. Cần chú trọng phát triển du lịch sinh thái bền vững (DLST), đáp ứng nhu cầu của du khách muốn tìm hiểu về thiên nhiên, đồng thời bảo vệ môi trường. Việc này bao gồm việc quản lý chặt chẽ lượng khách tham quan, sử dụng các phương tiện giao thông thân thiện với môi trường (xe đạp, xe điện…), tuân thủ nghiêm ngặt các nội quy tham quan để bảo vệ tài nguyên.

Để nâng cao chất lượng sản phẩm du lịch và thu hút khách, cần cải thiện cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kỹ thuật. Cơ sở lưu trú của người dân cần được đầu tư để đáp ứng nhu cầu của khách du lịch (ti vi, máy nước nóng, chăn ga gối đệm…), đặc biệt là khu vệ sinh. Việc này không chỉ tạo điều kiện tốt hơn cho du khách mà còn giúp tăng giá trị dịch vụ và thu nhập cho người dân. Ban quản lý Vườn có thể hỗ trợ về vốn và kỹ thuật cho người dân để cải thiện điều kiện này. Về phương tiện vận chuyển, cần khuyến khích sử dụng các phương tiện thân thiện môi trường. Sự liên kết chặt chẽ với các doanh nghiệp du lịch là rất quan trọng để quảng bá hình ảnh du lịch Cúc Phương, tạo ra các sản phẩm du lịch hấp dẫn, thu hút khách du lịch. Doanh nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc tiếp cận khách hàng, tạo dựng sản phẩm và tua du lịch. Mô hình hợp tác giữa cộng đồng và doanh nghiệp cần được xây dựng rõ ràng, đảm bảo lợi ích cho cả hai bên.

Để du lịch phát triển bền vững, cần có cơ chế chính sách tạo hành lang pháp lý thuận lợi, khuyến khích đầu tư vào phát triển du lịch. Ban quản lý Vườn Quốc gia Cúc Phương cần tiến hành quy hoạch chi tiết, xác định rõ ranh giới các điểm du lịch, và đưa ra các quy định nghiêm cấm việc phá rừng, săn bắn động vật, và sử dụng đất trái phép. Cần có các phương án tối ưu để xử lý chất thải do khách du lịch tạo ra. Việc đào tạo nhân viên, chuyên gia du lịch về kiến thức bảo vệ môi trường, cấm chặt phá rừng… là cần thiết. Định kỳ nghiên cứu, điều tra nguồn tài nguyên tự nhiên để xác định tiềm năng du lịch sinh thái và lập kế hoạch phát triển du lịch hài hòa với bảo vệ môi trường. Ban quản lý Vườn cần phối hợp với các tổ chức du lịch nghiên cứu thị trường để xác định nhu cầu du lịch, từ đó có kế hoạch phát triển bền vững và hiệu quả. Xây dựng nội quy tham quan và quy tắc ứng xử cho khách du lịch, đơn vị lữ hành để đảm bảo khai thác tài nguyên du lịch bền vững.