Nghiên cứu văn hóa giao tiếp: Xưng hô Anh - Việt

Phần mở đầu nêu bật vấn đề nghiên cứu về sự khác biệt giữa hệ thống xưng hô tiếng Việt và tiếng Anh, và tác động của nó đến giao tiếp xuyên văn hóa. Tác giả nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hiểu biết văn hóa để tránh sốc văn hóa (culture shock) trong quá trình giao tiếp. Luận văn được xây dựng dựa trên kiến thức nền tảng từ môn học Giao tiếp xuyên văn hóa và sự hướng dẫn của giảng viên Nguyễn Thị Thùy Thu, cùng sự hỗ trợ của các giảng viên Khoa Anh, Đại học Tư thục Hải Phòng. Tác giả cũng nêu rõ phạm vi nghiên cứu, tập trung vào việc so sánh hệ thống xưng hô trong một số bối cảnh giao tiếp cụ thể (bạn bè, gia đình, hàng xóm, nơi làm việc, trường học) ở khu vực Đông Bắc Việt Nam. Sự khác biệt về hệ thống xưng hô giữa hai ngôn ngữ được cho là không dễ dàng dịch thuật một cách tương đương, dẫn đến những hiểu lầm và sốc văn hóa. Triết lý “thế giới ngày càng thu hẹp, nhu cầu hiểu nhau ngày càng tăng” của Tony Blair được viện dẫn để làm rõ tầm quan trọng của việc nghiên cứu giao tiếp xuyên văn hóa, bắt đầu từ việc hiểu ngôn ngữ.

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu thư viện, dựa trên các sách báo và tài liệu tham khảo liên quan đến vấn đề được phân tích. Thông tin được lựa chọn kỹ càng, bao gồm cả lý thuyết và ví dụ thực tế về các tình huống giao tiếp. Phần thứ hai của luận văn tập trung trình bày sự khác biệt giữa hệ thống xưng hô tiếng Việt và tiếng Anh, bao gồm: hệ thống đại từ nhân xưng, hệ thống quan hệ họ hàng, cách dùng tên và chức danh, và địa vị nghề nghiệp. Những khác biệt này có thể gây ra sốc văn hóa cho người Việt Nam hoặc người bản ngữ tiếng Anh khi đến môi trường mới. Phần này cũng sẽ chỉ ra các tình huống sốc văn hóa tiềm tàng và đưa ra một số đề xuất để giải quyết các vấn đề này. Xưng hô là một phần của giao tiếp, mục đích chính của ngôn ngữ. Sự khác biệt về xưng hô chỉ xảy ra và gây sốc văn hóa khi có giao tiếp xuyên văn hóa (cross-cultural communication).

Phần này định nghĩa văn hóa là một hệ thống tích hợp kiến thức, niềm tin và hành vi của con người, được truyền lại qua các thế hệ. Văn hóa bao gồm ngôn ngữ, tư tưởng, tín ngưỡng, phong tục, tập quán… Ngôn ngữ được coi là biểu hiện của văn hóa, là phương tiện truyền tải văn hóa giữa các thế hệ. Mỗi ngôn ngữ có cấu trúc phức tạp, được thể hiện qua trật tự từ, hình thái từ, cấu trúc cú pháp và ngữ điệu. Giao tiếp xuyên văn hóa (cross-cultural communication) ngày càng quan trọng trong thế giới toàn cầu hóa, nhưng cũng dễ dẫn đến sốc văn hóa (culture shock) do sự khác biệt về giá trị, nhận thức và chuẩn mực. Sốc văn hóa được định nghĩa là sự lo lắng xuất phát từ việc mất đi những dấu hiệu và biểu tượng quen thuộc trong giao tiếp xã hội, dẫn đến hiểu lầm trong giao tiếp bằng lời nói và phi ngôn ngữ. Giao tiếp xuyên văn hóa đòi hỏi kỹ năng, cần được học hỏi và thực hành, không chỉ đọc lý thuyết là đủ.

Phần này trình bày các tình huống cụ thể dẫn đến sốc văn hóa khi người Việt Nam sống trong môi trường tiếng Anh. Một ví dụ được đề cập là trường hợp của Max, một người Việt Nam sống ở nước ngoài. Max gặp khó khăn khi phải hỏi tuổi tác của người khác, và việc sử dụng tên gọi mà không có chức danh hoặc từ ngữ họ hàng gây ra sự khó chịu cho một số người. Trong khi nhiều người Việt Nam thấy việc người nước ngoài gọi tên họ là bình thường và thể hiện sự bình đẳng, một số khác lại cảm thấy thiếu tôn trọng, đặc biệt khi người đó lớn tuổi hơn. Thêm nữa, việc lựa chọn cách xưng hô chính xác trong tiếng Việt rất phức tạp, đòi hỏi sự hiểu biết về tuổi tác và mối quan hệ giữa người nói và người nghe. Sử dụng sai cách xưng hô có thể gây hiểu lầm và làm mất lòng người khác. Ví dụ, việc gọi một người phụ nữ bằng từ không phù hợp với tuổi tác của họ có thể bị hiểu là thiếu tôn trọng. Thậm chí khi gặp nhóm người có nhiều độ tuổi khác nhau, việc lựa chọn cách xưng hô cũng gây khó khăn cho người nước ngoài.

Để giảm thiểu sốc văn hóa, luận văn đề xuất một số giải pháp. Đầu tiên, nên sử dụng đại từ trung tính như “tôi” hoặc “mình” khi không chắc chắn về cách xưng hô phù hợp. Việc tìm hiểu về văn hóa và ngôn ngữ của người bản xứ là rất cần thiết. Giữ thái độ cởi mở và không vội vàng đánh giá tiêu cực cách người khác gọi mình cũng là một yếu tố quan trọng. Không nên áp đặt hệ thống xưng hô của văn hóa mình vào văn hóa mới. Cần chấp nhận rằng nhiều cách xưng hô trong tiếng Việt không có từ tương đương trong tiếng Anh. Nếu đã vô tình gây mất lòng ai đó, nên xin lỗi và giải thích. Tham gia vào các hoạt động xã hội cũng là một cách tốt để làm quen với người bản xứ và hiểu hơn về văn hóa của họ. Giữ tinh thần lạc quan và đừng quá nghiêm khắc với bản thân nếu mắc lỗi văn hóa. Hầu hết mọi người sẽ đánh giá cao sự nỗ lực của bạn trong việc hiểu văn hóa của họ. Cuối cùng, việc luyện tập thường xuyên với người bản xứ sẽ giúp người nước ngoài hiểu sâu hơn về hệ thống xưng hô.

Phần này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giảng dạy những khác biệt trong hệ thống xưng hô tiếng Việt và tiếng Anh cho người học ngoại ngữ. Hệ thống xưng hô luôn được dạy từ những bài học đầu tiên trong các giáo trình tiếng Việt cho người nước ngoài. Ví dụ, giáo trình “Tiếng Việt cho người nước ngoài” của Nguyễn Văn Huệ (2003) giới thiệu các đại từ cơ bản như “tôi, chúng ta, anh, chị, ông, bà, em, các bạn”. Việc hiểu biết về xưng hô giúp người học không chỉ giao tiếp hiệu quả mà còn thể hiện sự tôn trọng văn hóa. Xưng hô đóng vai trò quan trọng trong việc chào hỏi, thể hiện quyền lực và sự thân mật, giúp người nói và người nghe hiểu được mối quan hệ giữa họ. Hệ thống xưng hô bị ràng buộc bởi văn hóa, vì vậy mỗi xã hội có cách xử lý khác nhau. Sự lựa chọn xưng hô phù hợp rất có ích cho mối quan hệ giữa các cá nhân.

Khó khăn trong việc dịch thuật các từ ngữ xưng hô được đề cập đến. Theo Y.P. Solodub, “Dịch thuật là hoạt động trí tuệ sáng tạo, nhằm truyền tải thông tin từ ngôn ngữ nguồn sang ngôn ngữ đích”. Vì nhiều từ xưng hô tiếng Việt không có từ tương đương trong tiếng Anh, việc dịch đòi hỏi sự cẩn trọng. Dịch thuật xưng hô không chỉ nhấn mạnh các quy tắc giao tiếp mà còn làm rõ sự khác biệt giữa hai hệ thống. Luận văn thừa nhận vẫn còn nhiều điểm khác biệt chưa được đề cập đến giữa hai hệ thống xưng hô, cũng như nhiều tình huống sốc văn hóa tiềm tàng. Một hạn chế của nghiên cứu là chỉ tập trung vào hệ thống xưng hô chuẩn, chưa bao quát hết các phương ngữ khác nhau trên cả nước. Các tài liệu tham khảo được sử dụng bao gồm: “Giáo trình tiếng Việt cho người nước ngoài” (Nguyễn Văn Huệ, 2003), “Address forms in translation” (Nguyễn Văn Khang, 2008), và “Ứng xử ngôn ngữ trong giao tiếp gia đình Việt” (Nguyễn Văn Khang, 1996).