Chiến lược dịch thuật phim: Anh - Việt

Phần này làm rõ quan điểm rằng phiên dịch tiêu đề phim không đơn thuần là chuyển ngữ từng từ mà cần tập trung vào việc truyền tải ý nghĩa. Tác giả đặt ra các câu hỏi gợi mở: Bạn đã bao giờ để ý kỹ đến tiêu đề phim? Nó ẩn chứa điều gì? Tại sao tiêu đề dịch lại khác biệt so với bản gốc? Và nếu bạn thử dịch ngược lại, bạn sẽ thấy mối liên hệ giữa chủ đề nghiên cứu và phim ảnh. Việc nghiên cứu này là cơ hội kết hợp sở thích cá nhân (phiên dịch và phim ảnh) của tác giả. Tác giả cũng nhấn mạnh niềm yêu thích ngày càng lớn đối với tiếng Anh và phiên dịch thông qua những buổi thảo luận về lỗi dịch, góp ý và sửa chữa trong lớp học. Định nghĩa phiên dịch theo Zaky (2000) được trích dẫn: phiên dịch là hoạt động nhằm truyền tải ý nghĩa của một đoạn văn bản từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, chứ không chỉ là cấu trúc từ vựng hay ngữ pháp. Cả hai khái niệm đều tập trung vào việc truyền tải ý nghĩa một cách tự nhiên nhất từ ngôn ngữ nguồn sang ngôn ngữ đích.

Định nghĩa phim (films, movies) là một hình thức giao tiếp trực quan sử dụng hình ảnh chuyển động và âm thanh để kể chuyện hoặc cung cấp thông tin. Phim là một hình thức giải trí phổ biến toàn cầu, mang lại niềm vui cho người xem theo nhiều cách khác nhau (cười, khóc, sợ hãi...). Quá trình quay phim (bằng máy quay phim hoặc máy quay video) chụp ảnh rất nhanh, thường là 24 hoặc 25 khung hình mỗi giây. Âm thanh được ghi lại cùng lúc hoặc thêm vào sau. Âm thanh trong phim thường bao gồm lời thoại, nhạc phim… Phần này tiếp tục liệt kê các thể loại phim: phim hành động (Action movie), phim hài (Comedy movie), phim tài liệu (Documentary movie), phim kinh dị (Horror movie), phim tình cảm (Romantic movie), và phim nhạc kịch (Musical film), mỗi thể loại có đặc điểm riêng biệt về nội dung, cách kể chuyện và hiệu ứng.

Chức năng chính của tiêu đề phim là nhận dạng tác phẩm (Søren Kolstrup, 1996). Tiêu đề là điều đầu tiên khán giả biết về một bộ phim. Nó cung cấp thông tin về cốt truyện, chủ đề hoặc gợi ý về nội dung. Tiêu đề đóng vai trò quan trọng trong việc quảng bá phim, thu hút sự chú ý của khán giả qua các poster và quảng cáo. Một tiêu đề hay sẽ kích thích sự tò mò và mong muốn xem phim. Việc phiên dịch tiêu đề phim rất quan trọng đối với sự thành công của phim. Người dịch cần hết sức cẩn thận, không được xem nhẹ, vì việc kết hợp các từ trong tiêu đề tiếng Việt là một thử thách. Ví dụ, một vài từ tiếng Anh dễ dịch sang tiếng Việt, nhưng khi kết hợp lại sẽ tạo nên khó khăn. Vấn đề về cấu trúc câu cũng được đề cập, với các ví dụ tiêu đề ngắn gọn, đơn giản như Life of Pi, 500 Days of Summer… Thêm vào đó, bài viết đề cập đến sự khác biệt giữa tiêu đề phim tiếng Anh (thường mang tính mô tả) và tiếng Việt (thường mang tính ám chỉ), gây khó khăn cho quá trình dịch thuật.

Theo Even-Zohar, phiên dịch là sự giao thoa văn hóa. Sự khác biệt văn hóa giữa tiếng Anh và tiếng Việt dẫn đến những đặc điểm riêng biệt trong tiêu đề phim tiếng Anh và cần sự hiểu biết văn hóa để tránh dịch sai. Ví dụ “The Godfather” được dịch là “Bố già” để phù hợp với văn hoá Việt Nam. Phiên dịch tiêu đề phim cần kết hợp cả yếu tố thương mại và thẩm mỹ. Về mặt thương mại, tiêu đề phim đóng vai trò quan trọng trong việc tiếp thị và thu hút khán giả. Tuy nhiên, việc theo đuổi hiệu quả thương mại không nên làm mất đi sự trung thực với nội dung phim. Bài viết lấy ví dụ một số tiêu đề phim được dịch tốt, kết hợp hài hòa giữa hai yếu tố này, như “Elizabethtown” (Thị trấn tình yêu) và “Head over heels” (Yêu điên dại). Dù khác biệt so với bản gốc, các bản dịch này vẫn trung thành với nội dung phim. Một điểm chung là từ “yêu” và “tình yêu” không xuất hiện trong bản gốc nhưng lại góp phần làm nổi bật tinh thần của bộ phim.

Theo Even-Zohar, phiên dịch là sự hòa nhập và đàm phán giữa hai nền văn hóa. Do sự khác biệt văn hóa giữa Việt Nam và các nước phương Tây, tiêu đề phim tiếng Anh mang những đặc điểm riêng và việc thiếu hiểu biết văn hóa sẽ dẫn đến sai sót trong phiên dịch. Hiểu biết văn hóa là yếu tố quan trọng hàng đầu để tạo ra bản dịch tiêu đề phim chất lượng. Người dịch cần nắm bắt được những sắc thái văn hóa, những ẩn ý, những giá trị mà tiêu đề phim tiếng Anh muốn truyền tải để có thể chuyển ngữ một cách chính xác và phù hợp với văn hóa Việt Nam. Ví dụ, tiêu đề phim “The Godfather” được dịch thành “Bố già” là một ví dụ điển hình cho việc kết hợp yếu tố văn hóa trong phiên dịch, tạo ra một tiêu đề gần gũi và dễ hiểu với khán giả Việt Nam. Bản dịch “Vẻ đẹp Mỹ” cho tiêu đề “The American Beauty” cũng được đánh giá cao vì thể hiện được sự ăn khớp về mặt thông tin văn hóa. Thiếu sự hiểu biết này có thể dẫn đến sự hiểu nhầm, làm giảm đi sự thu hút của bộ phim đối với khán giả.

Thể loại phim ảnh hưởng đến cách thức phiên dịch tiêu đề. Một tiêu đề phim hài cần phải dí dỏm, vui nhộn để thu hút khán giả và tạo nên tiếng cười. Ngược lại, tiêu đề phim tình cảm cần phải nhẹ nhàng, lãng mạn, gợi lên cảm giác ngọt ngào. Đối với phim kinh dị, tiêu đề cần phải tạo nên sự sợ hãi, rùng rợn, đe dọa để kích thích sự tò mò và mong muốn xem phim của người xem. Việc lựa chọn ngôn từ, cách diễn đạt trong tiêu đề cần phù hợp với từng thể loại phim để mang lại hiệu quả cao nhất. Nếu tiêu đề dịch không phản ánh được đúng thể loại phim thì sẽ làm giảm đi sự hấp dẫn của bộ phim và có thể gây hiểu lầm cho khán giả về nội dung phim. Do đó, người dịch cần phải đặc biệt chú trọng đến thể loại phim khi tiến hành phiên dịch tiêu đề.

Phần này trình bày kết quả khảo sát các nhà phiên dịch phim chuyên nghiệp tại Việt Nam, đa số làm việc trong các team phimmoi, razor, akamifansub, clipsub… Mục đích khảo sát là tìm hiểu quan điểm của họ về phiên dịch tiêu đề phim, nhằm cung cấp thông tin hữu ích cho sinh viên HPU quan tâm đến lĩnh vực này. Kết quả cho thấy 99% người tham gia khảo sát khẳng định tầm quan trọng của tiêu đề phim, dựa trên ba chức năng chính: nhận dạng phim, tăng hiệu quả quảng bá và hiệu ứng nghệ thuật. Câu hỏi về khó khăn trong phiên dịch cho thấy 65% cho rằng thành ngữ, tục ngữ, lối nói chơi chữ là trở ngại lớn nhất vì tính chất ẩn dụ, không dịch sát nghĩa được. Phương pháp giải thích (explication) được sử dụng nhiều nhất, tiếp đến là dịch sát nghĩa. Về đặc điểm quan trọng nhất của tiêu đề phim đã dịch, 35% cho rằng đó là tính chính xác, không chỉ ở từng từ mà còn ở nội dung được truyền tải. Tuy nhiên, một số ý kiến cho rằng tiêu đề không nên tóm tắt toàn bộ cốt truyện phim vì sẽ làm giảm sự tò mò của khán giả. Các yếu tố khác như sự hấp dẫn, tính thẩm mỹ, và sự phù hợp với văn hóa cũng được đề cập.

Bài viết giới thiệu năm chiến lược chính trong phiên dịch tiêu đề phim, chia làm hai nhóm: tôn trọng bản gốc (giữ nguyên tiêu đề, dịch sát nghĩa, giải thích) và thay đổi bản gốc (thích nghi, đặt tiêu đề mới). Dịch sát nghĩa là cách đơn giản nhất, nhưng chỉ áp dụng được cho những tiêu đề không chứa thành ngữ. Giải thích đòi hỏi phân tích sâu sắc để làm rõ ý nghĩa tiêu đề quá chung chung hoặc trừu tượng. Thích nghi cần người dịch nhạy bén với văn hóa để tạo ra tiêu đề hấp dẫn với khán giả Việt Nam. Đặt tiêu đề mới là phương pháp cuối cùng, cho phép người dịch tự do sáng tạo, miễn sao phù hợp với nội dung phim. Bài viết đưa ra ví dụ minh họa cho từng chiến lược: “The Matrix” – “Ma trận” (dịch sát nghĩa), “God of War” – “Thần chiến tranh” (dịch sát nghĩa), “Silent Hill” – “Ngọn đồi thầm lặng” (giải thích), và các ví dụ khác minh họa cho việc thích nghi và đặt tiêu đề mới, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hiểu biết văn hóa và ngôn ngữ trong quá trình lựa chọn chiến lược phiên dịch hiệu quả.

Phần kết luận tóm lược các điểm chính về phiên dịch tiêu đề phim từ tiếng Anh sang tiếng Việt, được trình bày trong bài luận tốt nghiệp này. Tác giả đã trình bày các chức năng và đặc điểm của tiêu đề phim, nhấn mạnh rằng tiêu đề không chỉ đơn thuần là con số và sự kiện mà còn là cảm xúc và tính thẩm mỹ. Một bản dịch tốt cần phải dễ hiểu, tự nhiên, và đối với tiêu đề phim, cần phải đáp ứng thêm các yêu cầu cụ thể như hiệu quả thương mại và tính thẩm mỹ. Tiêu đề phim cần ngắn gọn, súc tích nhưng vẫn truyền tải được nội dung, cảm xúc, và tạo ấn tượng tốt với người xem. Một bản dịch tiêu đề phim chất lượng cần cân bằng giữa sự trung thực với bản gốc và sự hấp dẫn đối với khán giả mục tiêu. Việc lựa chọn ngôn từ và cách diễn đạt phải khéo léo để tạo ra sự thu hút và kích thích sự tò mò của người xem, góp phần vào thành công của bộ phim.